Мэргэжлийн юм асуучих уу?

DNA-тэй ажилладаг хүмүүсээс нэг юм асуух гэсэн юмаа. Мэддэг хүн байвал хэлээд өгөөч. Би яг энэ чиглэлийн хүн биш бас ийм туршилтыг хийгээд удаагүй болохоор сайн мэдэхгүй юм.

Бактерийн ДНК-гаа ялгаж авах гээд байгаа юм. Тэгээд gel electrophoresis аргаар ялгаж авчихаад purification хийсний дараа band нь ингээд ихэсчихээд байх юм /Bioanalyzer-аар шалгасан/. Хэд хэдэн удаа давтаж хийлээ яг л ийм үр дүн гараад байна. Харин gel electrophoresis-ээр шалгаж үзвэл зүв зүгээр, ямар ч илүү дутуу band байхгүй size нь ч адилхан гараад байгаа юм. Sample 1 is before purification, Sample 2 and 3 are after purification in two cases. 4-с эхлээд өөр хүний дээж. Тэгэхээр миний энэ дээж л тийм онцлог юм болов уу. Qiagen gel extraction kit-ээр purification хийсэн юм. Багш бүр гайхаад миний энэ дээжийг цааш нь pyrosequencing хийлгэхгүй байх юмаа. Buffer уусмал-ын давс нөлөөлсөн юм болов уу. Нэг докторын оюутан тэгэж хэлж байна лээ.

 

Bp нь 620-с 655 болчихоод байх юм. Уг нь гайгүй л байх шиг байх юм. Ийм юм тохиолддог юм болов уу. Мэддэг хүн байвал хэлж өгч туслаач.  

Японы хүн ам буураад байгаа нь

Амьдарч байгаа газар нийгмийн сонин сайхан нүдэнд тусаад байгаа болохоор сонирхол төрөөд бичиж байгаа юм шүү. Тэрнээс Япон улс миний дүгнэлттэй дүгнэлтгүй удахгүй цогц бодлого эсвэл арга хэмжээ авч эхлэх байлгүй дээ.
Японы хүн ам буурч байгаа тухай би өмнө нь бичиж байсан. Учир шалтгаан нь хүмүүс хоорондоо гэрлэн үр хүүхэдтэй болж гэр бүлийн амьдрал зохиох нь эрс багассан явдал юм. Японд байж үзээгүй хүмүүсийн хувьд сонин байж магадгүй л дээ "Яагаад япончууд гэрлэх дургүй болоод байгаа нь". Одоогоор японы нийгэмд ганц бие хүмүүсийн  тоо, түүнийг дагаад ганц бие хөгшчүүлийн тоо асар хурдацтай нэмэгдэж байна. Тэгвэл япончууд яагаад гэрлэх дургүй болчихов.
Нэгдүгээрт энэ нь цэвэр санхүүгийн асуудал. Учир нь эрэгтэй хүнд гэрлэлт гэдэг санхүүгийн хувьд маш хүндээр тусдаг. Нөхөр нь байрны төлбөр, хоол унд, хүүхдийн сургалтын төлбөр гэх мэт тухайн гэр бүлтэй холбоотой бүх мөнгийг олох үүрэг хүлээдэг. Харин эхнэр нь гэртээ сууж гэр орноо зохиуцуулж үр хүүхдээ асарна. Нэгэнт эр хүн гэрлэж хүүхэдтэй болсон бол тэднийгээ тэжээхийн төлөө, мөнгө олохын төлөө, өөрөөр хэлбэл ажлын төлөө морь мал мэт зүтгэх хэрэгтэй болно. Японы компанийн ажил гэдэг хүний шим шүүсийг сорж, нойр хоолоо умартан, гэр бүлээ мартан, чөлөөт цагаа бүрэн дүүрэн зориулж байж ажилдаа тэсч цалингаа авч байхыг шаарддаг их харгис системтэй. Хэрвээ нөхөр нь ажлаасаа халагдчихвал тухайн гэр бүл бараг шууд сүйрдэг. Иймээс гэрлэнэ гэдэг нь эрчүүдийн хувьд маш хүнд дарамт болдог байна.
Хоёрдугаар том шалтгаан нь. Эмэгтэйчүүдийн хувьд хүнтэй сууж хүүхэд гаргаа л бол ажлын career нь шууд дуусдаг явдал юм. Япон бол маш уламжлалт сэтгэхүйтэй нийгэмтэй бөгөөд эмэгтэй хүнийг ялангуяа гэрлэсэн эмэгтэй хүнийг ажлын байран дээр ихэд доогуур үнэлдэг. Мөн нөгөө талаасаа гэрлэсэн хүүхэдтэй эмэгтэй хүнд ажил хийх боломж бараг зуугаас ганц хувь. Цэцэрлэг асар өндөр үнэтэй, олдоц байхгүй, хүнээр хүүхдээ харуулах боломж бараг байдаггүй гэх мэт. Иймээс сайн боловсрол эзэмшиж сайхан ажил хийж байгаа эмэгтэй хүн хүнтэй сууж гэртээ үлдсэн насаа өнгөрөөх сонголт хийх нь сэтгэл зүйн асар өндөр тэвчээрийг шаардаж байгаа юм. Хичнээн сайн боловсролтой байсан ч, урьд нь ямар ч мундаг ажил хийж байсан тухайн эмэгтэй, хүнтэй гэрлэж хүүхэдтэй болсон л бол дахин ажил хийх боломж нь будаа болж байнаа л гэсэн үг. Хүүхэдтэй гэр бүлтэй ч гэсэн ажил хийгээд амьдарч байгаа япон эмэгтэйчүүд зөндөө байгаа л даа. Гэхдээ ээж нь ажил хийгээд явчихаар тухайн гэр орныг харж хандах, нөхөр хүүхдүүдээ халуун хоол ундтай тав тухтай байлгах ажил бас л орхигдчихож байгаа юм. Ингээд ерөнхийд нь авч үзвэл гэрлэнэ гэдэг эмэгтэй хүнээс бас маш том золиос шаарддаг учраас япон эмэгтэйчүүд гэрлэх дургүй болжээ.
Миний хувьд ч гэсэн, хүнтэй суугаад хүүхэд гаргавал гэртээ суухаас өөр аргагүй болно гэвэл би их л бодож байж шийдвэр гаргана, ер нь суухгүй ч гэж шийдэж магадгүй. Манай лабд нэг мундаг постдок япон хүүхэн байсан даа. Тэр хүртэл хэлж байгаа юм чинь, "Ойрын 10 жилдээ лав хүүхэдтэй болох төлөвлөгөө байхгүй. Миний career дөнгөж эхлээд ид дундаа явж байхад чинь одоо хүүхэд гаргаад гэрт суучихвал ямар хэрэг байхав" гэж байсан. Гэтэл нас нь 36 хүрч байна гэж байгаа юм.
Миний бодлоор компанийн ажилчдыг орой 6 гэхэд яс тараадаг болгох. Илүү цагаар аль болох ажиллуулахгүй байх. Ингэж байж аавыг нь гэр бүлийнхэнтэйгээ цуг байх цагтай болгоно.
Цэцэрлэгийн тоог нэмэгдүүлж орой хүртэл ажилладаг болгож төлбөрийг нь тодорхой хэмжээгээр буулгах. Мөн сургуулийн дараа хүүхэд хардаг газрыг нэмэгдүүлэх. Ингэснээр ээжүүдэд ажил хийх боломж олдоно. Ядаж иймэрхүү маягаар массын нуруун дээр ирэх дарамтыг буулгах арга хэмжээ авбал зүгээр дээ.
За хүний нийгмийг баахан оношлолоо. Харьж байгаад өөрийн нийгмээ бас баахан оношилноо.  

Гялс сонин сайхан

5 минутанд гялс нэг сонин сайхан сүнгэнүүлчихэе.
Хөрш лабын нэг гадаад оюутан хамт хоол идэх зуур гомдоллож байнаа. Судалгааг нь удирдсан супервайзер багш нь их дарамталдаг гэнээ. Яаж байна гэсэн чинь, юм асуухаар өөрөө уншиж олж мэд гээд хэлж өгдөггүй гэнэ, уулзаж судалгаан дээрээ зөвлөгөө авъя гэхээр завгүй гээд цаг өгдөггүй гэнэ, хааяа лабд ямар нэг туршилт хийхийг зааж өгөхөөрөө битгий ийм ч юмыг их хэрэглээд үрээд бай тийм ч юмыг хэрэггүй болгоод хаячихлаа наадах чинь ямар үнэтэйг мэдэх үү гээд үглээд байдаг гэнэ. Бид нар лабд байнга гараа угаадаг юм л даа. Дандаа хортой бодистой харьцдаг болохоор нэг юманд хүрээд л гараа угаана, спирт цацаж ариутгана, тэгээд дандаа сальфеткаар арчдаг юм. Гэтэл түүнийг битгий tissue-ээр гараа арчаад бай гэрээсээ алчуур авчирч арчиж бай гэсэн гэнэ. Лабын семинар дээр илтгэл тавихаар маш хэцүү юм асуудаг гэнэ, хариулж чадахгүй бол иймхэн юм мэдэхгүй бол яах гэж ирсэн юм гэж загнадаг гэнэ. Одоо өнөөх чинь багшаасаа болж мастераа дуусгаж чадах нь уу үгүй юу дээрээ тулаад сэтгэл санааны дарамтанд ороод байгаа юм байх. Ганц түүнд ч биш лабын бүх оюутандаа тэгэж ханддаг гэнээ.
Иймэрхүү зүйл байдаг тухай анагаахын докторт сурдаг найзаасаа сонсож байсан юм байна. Тэдний лабд шинээр ирсэн монгол охин өөр сургуульд багшдаа яг ийм байдлаар ижимэдүүлсээр байгаад цаашид сурч чадахаа болиод нутаг буцдаг дээрээ тулж байхад нь манай найзын профессор нь манайд шилжээд ир гээд шилжүүлж авсан юм гэсэн. Олон хүн сайнтай муутай гэж хааяа нэг иймэрхүү хүн байдаг юм шиг байгаан.
Харин манай лабынхан их азтай ч гэх юмуу манай багш бол ёстой сайн хүн байдаг юм ш дээ. Бид нарын сурах судалгаа хийх бололцоог хангаж өгөхийн тулд өөрийнхөө цамцыг тайлаад өгөхөөс ч буцахгүй хүн шүү дээ. Би чинь одоо хэдэн ч удаа реактороо гашилгав даа. Тэр болгонд багшаа би реактороо гашилгачихсан надад шинэ хөрөнгө авчирч өгөөч гэнэ, аан за л гэнэ чааваас. Тэр шинэ хөрөнгийг авахын тулд багш томоо чемоданд 10 л-ын канистр хийгээд урт уяатай хувин аваад холоо байдаг цэвэршүүлэх үйлдвэр лүү метрогоор явж очиж үйлдвэрийн танкнаас нь хувингаар хутгаж авчирдаг гэж байгаа юм. Бид нар ямар нэг юм дуусчихлаа эсвэл тийм юм хэрэгтэй байна гэвэл дор нь захиалаад аваад өгнө. Хэзээ ч ямар хурдан дуусгадаг юм яасан их үрдэг юм гэж хэлж байсангүй. Би туршилт хийж  сурч байна, дадлага хийж байгаа нь энэ гэж нэг бүр нь 10,000 иений үнэтэй бодис бараг 30-г цааш нь харуулсан байхаа. Ганц тэр ч биш, өчнөөн үнэтэй цайтай зүйлсийг зүгээр л дадлага хийж байна гээд будаа болгоод л хаяад байгаа юм чинь. Тэр муу сальфетка бол бүр хог шиг л хөглөрч байдаг юм, юун тэрийг тэгэж харамлах манатай. Сая бас надад вэбкамер хэрэгтэй байна гэсэн чинь аваад өгье өө л гэж байна лээ. Бас би дугуйгаа хулгайд алдчихсан, нөхрийнхөө дугуйг унаж байна гэсэн чинь өө манай лабд нөөц нэг дугуй байдаг тэрийг ав гэсэн шдээ. Юм асуух бол сандраад л өрөө рүү нь гүйнэ, хичнээн завгүй байсан ч уриалгахан хариулна, судалгаагаа хэлэлцье цаг өгөөч гэвэл би тэдний өдөр завтай байна чи яамаар байна гээд нээх өрөвдмөөр царайчлангуй харна, семинар дээр бид нараас юм асуучихаад 10 секунд боловуу үгүй юу өөрөө тайлбарлаад бодлогыг нь бодоод эхэлнэ. Бид нар бүр сүүлдээ өөрсдөө багшийгаа өрөвдөөд хэр баргийн юм асууж ажлыг нь үймүүлэхээ больсон шүү. Үнэхээр өрөвдөж байгаа юм чинь. Харин хийх ёстой юмаа хийгээгүй эсвэл хариуцлагагүй үйлдэл гаргавал айхтар уурлана. Уурлахаараа нүүр нь минчийгээд, дуу нь чангараад ирдэг юм. Учир зүггүй загнахгүй л дээ, гэхдээ нэг хатуухан үг хэлдэг юм. "Чи докторт 3 жил сурчихаад ийм пресентаци хийж байгаа юмуу" ч гэдэг юмуу. Тэр нь л бид нарт аянга шиг бууж байгаа юм чинь. Тэгээд бас багш бид нарт ингэж хэлдэг юм. "Та нар баян Японд байгаа дээрээ туршилтаа сайн хий, алд алд бас дахин алд. Харин алдаанаасаа сайн суралц. Та нар нутагтаа хариад ганц ч алдаа гаргах эрхгүй шүү дээ. Энд харин юунд ч санаа зоволгүй туршилтаа хийж судалгаагаа сайн хийж ав" гэнэ. Сайн хүн байгаа биз дээ. Ийм багш таардаг би бас азтай л юм гэж бодоод байгаа.

Бурхнаар бөөлжсөн нь буюу ухралт уу?

90-ээд онд хаалттай соц нийгмийг дөнгөж халаад бүх юм ил задгай болж хүмүүс юу хүссэнээ хийдэг эрх чөлөөг эдэлж эхэлж байхад Ромбу гаригтай холбоо барьсан нь, Алтанцөгцний хэрэг, гал гаргадаг Өнөрмаа гэх зэрэг нийгмийн элийрэл балайрлын шинж тэмдэг дээд зэргээр илэрч байсан билээ. Тэр үед бид дөнгөж хаалттай нийгмээс ангижирч байсан, юм үзээгүй нүд тайлаагүй, бүх юмыг шинэ соргогоор мэдэрч хүлээж авч байсан гэх мэт олон зөвтгөх шалтгаан олж хэлж болох юм. Одоо эргээд харахад ёстой шилжилтийн нийгмийн элийрэл балайрал гэхээс өөрөөр нэрлэх үг олддоггүй. Тэр үед гадаадын мэдээллийн хэрэгслээр юу гэж мэдээлж байсан бол доо гэж бодохоор инээд хүрээд байдаг юм.
Одоо харин иймэрхүү зүйлсийг нэг бол үлгэрийн номноос, үгүй бол илбэчний үзүүлбэр үзүүлж буй тайзан дээр /илбэ гэдэг хүний харааны түвшинг хуурах үзүүлбэр гэдгийг санаарай/, эсвэл комьютер график ашигласан кинон дээрээс л харж болох юм. Бас хөгжил буурай ядуу тарчиг хүн ам нь бичиг үсэг боловсролгүй харанхуй бүдүүлэг Африкийн орнууд Аманзонкийн ой дахь бүдүүлэг омог аймгуудад төстэй үзүүлбэр байж болох юм.
Тэр үеийн Өнөрмаа нарын хэргийг би лав нэг нийгэм нөгөө рүү шилжих үеийн хүмүүсийн ухамсрын түвшний хямралын хамгийн тод жишээ гэж боддог юмаа. Харин сүүлийн үед энэ мэдээллийн хэрэгслээр /анх аль нь эхэлж мэдээлсэн юм бэ/ гараад байгаа бурхнаар бөөлждөг хүүхний тухай сонсоод /бурхан ч бай юу ч бай хүний бөөлжис харахыг би лав хүсэхгүй/ манай нийгэм хаашаа яваад байгааг гайхан бодлоо. Шилжилтийн хамгийн эгзэгтэй эрсдэлтэй үеэ бид давснаас хойш 20 жил болж байна. Хүмүүсийн зан төлөв ухамсрын төлөвшил аль хэдийн суугаад Өнөрмаагийн тухай бодохоороо тийм юманд итгэж байснаа бодохоороо ичингүйрэн мушилздаг болсон байх гэж бодож байна. Гэтэл тэр үеийн сэтгэхүй нь яг хэвээрээ, дараа дараагийн Өнөрмаанууд гарч ирэх боломж бололцоо нь дахин бүрдэж байгааг хараад би лав манай нийгэм урагшаа биш хойшоо ухраад байгаа юм бишүү гэж гэнэт айлаа. Ийм элий балай юм хийх санаа төрж байдаг мөн элий балай хүн ээ тэр хүүхэн. Ийм элий балай юмыг мэдээлж байдаг мөн таарчихсан элий балай телевиз вэ. Ийм элий балай юманд итгэж байвал таарчихсан элий балай хүмүүс вэ. 
Хамгийн гол нь ийм юм гарах, гаргуулах орон зай нөхцөл боломж бүрдэж бүрдүүлж байгаа манай монголын нийгэм өөрөө аймшигтай байна.
iPhone5 гарлаа, Galaxy S4 нээлтээ хийлээ,  саран дээр нарны зайн станц барих төсөл боловсруулжээ, роботоор хөгшин хүн асруулах түвшинд хүрчээ гэх мэт мэдээ уншиж байгаад гэнэт ийм мэдээ харангуут ой чинь гутахгүй байна уу хүмүүс ээ?

Баялаг, брэнд

Бас юун ч хуралдах дуртай юм дээ. Нэг л их хуралдаж семирнадсан хүмүүс байх юмаа. Брэнд яаж бүтээх үү гэдэг хурал ч хийж байх шиг. Тэгэж их санаа зовоод байгаа юм бол хурал мурал хийж байхын оронд зүгээр л жижиг дунд үйлдвэрлэлийг чөлөөтэй хөгжих боломж л олгочихооч.
Баялгийн тал дээр миний боддог зүйл гэвэл шавхагдаад дуусдаг, эргэж нөхөгддөггүй, хэрүүл маргаан дагуулж байдаг байгалийн баялгаа шавхаж бөөн бөөн бохирдолтой сөнөсөн газартай үлдэж байхын оронд нөхөгддөг өөр төрлийн бүтээгдэхүүнээр баялаг үйлдвэрлэж брэнд бий болгож болмоор санагдах юм.
Жишээ нь аялал жуулчлал байна. Үйлчилгээгээ л сайн хөгжүүлбэл бараг юу ч зарлагадахгүй орлого олох боломжтой. Манайд харин үйлчилгээ гэж 00-ын ногоон тэг шүү дээ. Гадаад хүн гэхээр нэг бол мөнгөтэй гэж бодож хэт дагаж далжигнана, нэг бол манайхыг шулахаар ирж гээд хэт үзэн ядна. Тэрний оронд сайхан аашилж инээж ханиаж байгаад сайхан хоол хийж өгч сайхан хоттой хонио үзүүлчихээд хэдэн цаас салгаад авахаа бодохгүй. Дэлхийн улс орнууд байгалийн баялаг гэхээсээ аялал жуулчлалаар мөнгө босгох бодлого баримталдаг болж. Солонгосыг хар. Ганц Чежү арлаараа хэдэн тэрбум доллар хийх гээд чичрээд дайраад байх юмаа.
Органик мах ногоо хүнсний үйлдвэрлэл. Саяхан facebook дээр нэг ийм мэдээлэл тавьчихсан байхыг харлаа. "Хятадууд Тайландуудыг эм гормонтой тахианы махаар бордсоор байгаад тайландад lady boy их болчихсон, тиймээс хятадаас тахианы мах авахаа больё, хятадууд биднийг албаар хорлож байна" гэсэн утгатай. Яг үнэндээ тайландчуудад юу тохиолдсныг мэдэх юм алга, дайны дараа хятад гэлүү япон нь ч гэлүү эрчүүдийнх нь генийг өөрчлөх туршилт хийсэн гэдэг ам дамжсан яриа сонсож байсан юм байна. Харин тэр тахианы махны хувьд бол ганц хятад биш бүх л тахианы мах үйлдвэрлэдэг орнууд тийм гормонтой тэжээлээр бордож тарган тахиа үйлдвэрлэдэг шүү дээ. Ганцхан тахианы мах ч биш, гахайн мах, сүү зэргийг үйлдвэрлэхэд тийм тэжээл хэрэглэж байгаа. Үхрийг тийм тэжээлээр бордож байж арвин сүү өгнө, гахайг ч гэсэн нэг торон хашаанд хөдөлгөлгүй байлгаж тордож байж арвин мах авна. Гэвч ийм аргаар үйлдвэрлэсэн хүнсийг удаан хугацаанд хэрэглэснээс хүн амын дунд эмэгтэй гормон давамгайлсан хүмүүс олширч байгааг нотлосон судалгаа одоохондоо алга. Зөвхөн таамаг төдий л байна. Гэхдээ л ямар ч байсан хүний биед муу гэдэг үүднээс өнөөдөр органик хүнс гэдэг ойлголт гарч ирчихээд байна. Америкт одоо тэрнээс чинь болж органик хүнсний хувьсгал гарах дээрээ тулж байна. Харин бид хөдөө хээр өөрийн дураар өвс зулгааж идэж байгаад ирсэн малын махаа хэрэглэж байна. Энэ бол жинхэнэ органик мах юм шүү дээ. Зөвхөн мах гэхэд хятадыг махаар хангая гэвэл ямар том зах зээл байгаа нь ойлгомжтой.
За тэгээд ноос ноолуураа зөв менежментээр явуулбал бас л том зах зээл байна. Цаашлаад арьс ширэн эдлэл гээд явж өгнө дөө.
Хамгийн гол нь энэ бүгд нөхөгддөг баялаг. Бид дараа нь сэндийлсэн шороо, ухсан нүх, бохирдсон гол, хордсон хүн малтай үлдэхгүй юм шүү дээ.

Мэдээ уншаад бодлоо

Сэтгэгдлийг хянана гээд хэдэн муу муухай үгтэй хяналтын систем байгуулж байна ч гэх шиг. Бүр элгийн гэхэд элгийн юм хийх юмаа энэ АН-ынхан. Биднийгээ их л сайн хянаж цагдмаар санагдаж л дээ. Гэхдээ хамгийн инээдтэй нь АН засаг барьж байх үед энэ талаар дув дуугай байснаа өөрсдөө засгийн эрхэнд гарангуутаа Сэлэм Тогмид царайлаад баруун солгойгүй муусайн хар шар хувалзууд гээд цавчиж өгөх юмаа. Энэ нэр нь хүртэл адилхан болчихож. Хуучин ядаж л МАХН ба АН гээд ялгачихдаг байлаа, одоо ч бүр АН ба АН болж дээ.
Миний бодлоор сэтгэгдлийг хянаж цагдах гэж байхын оронд нийт массынхаа боловсролыг дээшлүүлэх тал дээр л ажиллах хэрэгтэй санагдах юм. Ард иргэдийн ихэнх хувь нь хүнийг ингэж харааж доромжилдог болтлоо сэтгэхүй боловсрол нь муудсан байна гэдгийг энэ Ардын Намынхан үгүй ээ Ардчилсан Намынхан ойлгодоггүй юм байх даа. Хүний үг хэлэх эрхийг хааж боочихоод яаж Ардчилсан нам гэдэг нэрийг зүүж явж чадаж байгаа юм бол доо. Хэдийгээр муу муухай үг хэлж байгаа ч гэсэн тэр чинь хүний үг хэлэх л эрх чөлөө шүү дээ эцсийн эцэст. Ийм тэнэг арга хэмжээ авч байхын оронд яаж нийт массаа аажим аажмаар соён гэгээрүүлж хүнийг элдэв муу муухай үгээр хэлдэггүй болгох вэ л гэж бодмоор юм. Яаж ч бодсон тиймэрхүү үг чинь боловсрол өндөртэй гайгүй сэтгэхүйтэй хүний амнаас гарахгүй шүү дээ. Амнаас нь гарч буй үг тухайн хүнийг ямар хэмжээний боловсролтой нийгмийн аль түвшний хүн бэ гэдгийг шууд л тодорхойлдог. Угаасаа тийм зан араншинтай тийм үг амнаасаа урсгаж байдаг түвшний хүнийг тийм үг хэлэхийг нь хорьлоо гээд тэр чинь сайн сайхан хүн болоод төлөвших үү? Үгүй л байх. Үүнийг засахын тулд одооноос боловсролын системдээ анхаарч хүнийхээ амьдрах нийгмийг эрүүл саруул аюулгүй болгоход л санаа зовмоор юм шиг.

Хэдэн үг

бичээд гарчихая. 4 сарын дундуур дунд шатны хамгаалалттай. Яанаа би үхсээн. Тэрнээс өмнө энэ 2-р шатны туршилтаа дуусгаад үр дүнг нь цэгцэлсэн байх ёстой. Ажил гэж үстэй толгойноос их байнаа. Ямар сайндаа утсан дээрх хамаг application-аа устгаж хаяхав. Тэгэхгүй бол утас нүдэнд харагдангуут шүүрч авч ухаад хамаг цагийн гарз юмаа. Ер нь энэ смартфон чинь их цагийн алуурчин эд байна шүү. Ялангуяа сүнгэсэн сайхан нэттэй болохоор бүүр хамаг ажлын садаа юмаа. Ядаж нэт нь орохгүй гацаад удаад байдаг бол түүртээд оролдохгүй дээ тиймээ. Зүгээр л ярьдаг утас авдаг байжээ. Монголд байхдаа хамгийн сүүлд наашаа явахын өмнөхөн Galaxy S2 аваад өнөөхөө бараг хэрэглэж ч амжилгүй хүрээд ирсэн. Тэгээд өнөөхөө тэр дор нь зарчихгүй, нөхөр наашаа ирэхдээ чемодан дотор хийгээд хав дарчихсан байгаа юм даа. Одоо очиж байгаад л зардаг байх даа. За за хүнд хэрэгтэй юм бичье.
 Kiebooks.com  Энд софт хэлбэрээр нилээн хэдэн ном бий. Ер нь хамгийн олон номтой онлайн сайт нь эднийх байх. Гишүүнээр бүртгүүлчихээд бүгдийг нь үнэгүй татаад авч болно. epub өргөтгэлтэйгээр ios системтэй Apple-ын төхөөрөмжүүд дээр уншиж болно. mobi өргөтгөлтэйгээр android дээр уншиж болно. Энэ сайтнаас овоо хэдэн ном татаж авч уншсан шүү. Бас хүүхдийн хөөрхөн үлгэрүүд ч байгаа. 2 хүүхдэдээ бүх үлгэрийн номыг нь уншаад өгчихсөн. Одоо уран зохиол уншиж өгч эхэлж байгаа. Гадаадад байдаг хүмүүс хүүхдэдээ эндээс монгол хэл дээр ном уншуулбал зүгээр л санагдсан. Манай охин гэж монгол ч үгүй япон ч үгүй хэлтэй хүн болчих вий гэж айх юм. Хоёрхон жил болчихоод харандаа үзүүрлэгчийг "үзгэрлэгч, зүзүүрлэгч, зүзэрлэгч, үзэглэгч" гээд байгаа хүүхдийг яах вэ. Хүүгээ энд хагас жил япон хэл үзсэн болоод бушуухан аваачиж монгол сургуульд нь тушаах минь зүгээр. Эхлээд эх хэлийг нь сургая аа, дараа нь гадаад хэл болъё. Тэгэхгүй бол яг хэл бичгийн төлөвшил тогтдоггүй юм байна хүүхдэд.
Өөр юу бичье гэж бодож байлаа. Аан тийм. Хүний идсэн уусан зүйл 10 цаг болоод гадагшилж байх ёстой байдаг байхгүй юу. Гэтэл би гэж өтгөн хаталтын мастер, 72-168 цаг болох ч тохиолдол байна. Тэгээд удаад эхлэнгүүт нүүрэн дээгүүр юм гараад эхэлнэ. Энд япон хүүхнүүд байнга гадагшлуулах тухай ярина, түүнд зориулсан янз бүрийн эм тан уудаг иддэг юмнууд байнаа. Би болохоо байхаараа нэг цай уудаг юм. Тэр их сонин цай шүү. Уугаад яг 10 цагийн дараа гаргана, тэрнээс наана яах ч үгүй, бас байнга 00 гүйлгээд зовоогоод байхгүй. Ер нь юу хэлэх гээд байна гэвэл "Хэрвээ таны өтгөн хатдаг бол яаралтай гарга, бүр хүчээр ч хамаагүй гаргаж бай. Тэгэхгүй бол бие организм чинь хордоод эхэлдэг юм байна лээ шүү" гэх гээд. Ямаа шиг өвс иддэг эд нар хүртэл өтгөн хаталтанд ингэтлээ санаа зовж байхад төмс гурил гээд байнга цардуул иддэг бид нар бас санаа зовж суръя даа.
Бас нэг ажигласан юм гэвэл Нүүрном дээр харж байхад дандаа тарган бөөрөнхий хүмүүс л харагдаад байх юмаа. Дөнгөж 20 гарч яваа охид залуус хүртэл баяр ёслолоор авахуулсан зургийг нь харахаар нэг л их бөөрөнхий хүмүүс байх юм. Манай улсад жингийн илүүдэл их газар авчихжээ. Дунд нь байхдаа ер анзаардаггүй байж. Илүүдэл жингийн хэрэг ерөөсөө байхгүй, хамаг өвчний үүр уурхай, бас хөгшин овортой харагдана. Манай хүн хагалгаанд орсны дараа бие нь муу хоолны дуршил нь муудаад олигтой юм идэхгүй аймаар тураад. Эмнэлгээс гараад удалгүй монгол явсан юм, тэгсэн хүмүүс жаахан банди шиг болчихож  гээд байсан гэсэн. Хэдэн насаар ч гэсэн залуу харагдаж байвал сайн л биз дээ тийм ээ. Одоо гэхдээ буцаад тарга тэвээргээ авчихсоон манай хүн. Хоолоо багасгая, би туръя гээд үглээд л байгаа юм уг нь өөрөө.

Google reader ашиглалтаас гарах гэнэ

Би одоо уйлах уу яах вэ гэж бодоод сууж байна. Миний интернэт хэрэглээний бараг ихэнх хувийг google reader дангаараа эзэлдэг юмаа. Google-ийг ерөөсөө ойлгохгүй байна. Хаа байсан тэр Microsoft-ын Office-той өрсөлдөх юм гаргаж мангуурч байхаар зүгээр л энэ байгаа хэдээ сайн тордохгүй яагаад байгаа юм бол доо. Анхнаасаа тэгвэл яах гэж RSS subscriber хийж бусад online reader-үүдийг захзээлээс шахаж хаясан юм бэ. Тэгчихээд одоо тоглоомноос гарлаа ч гэх шиг, анхнаасаа энэ project унах нь тодорхой байсан ч гэх шиг, итгэж байгаагүй ч гэх шиг. Одоо тэгээд Google + -ийгээ facebook-тэй өрсөлдүүлэх гээд байгаа юмуу хаашаа юм. Хүмүүс цоо шинэ зүйлийг л сонирхон хүлээж авахаас биш нэг хэрэглэж дадсан зүйлээ яг адилхан зүйлээр сольдоггүй гэдгийг ойлгодоггүй юм байх даа. Хэн ч facebook-ээ Google+ээр солихгүй л байхгүй юу. Харин google reader, google maps, google search, gmail гэх мэт давтагдашгүй юмсаа л тордохгүй дээ. Online petition явагдаж байна гэсэн, тэнд нь нэгдэж орилж чарладаг юмуу яадаг юм.  Уурандаа өчигдөр google survey руу нь орж бүх бүтээгдэхүүнийг нь муу гэж санал өглөө хахаха. 7 сарын 31 гээд энэ reader маань чадхийнэ гэж байна даа. Тэгээд тэр өгөгдсөн Google Takeout гээч юмаар нь мэдээллээ хадгалж авлаа. Одоо яадаг юм билээ дээ. Google+д нь reader-н функц байгаа гэж найдая.
Та бүхэн мэдэх зүйл байвал хуваалцаарай. Google reader-г юугаар орлуулах вэ?

Өөрийгөө ялах нь буюу марафон

Марафон бол холын зайн гүйлт бөгөөд яг илүү ч үгүй дутуу ч үгүй 42.195 км /26 миль 395 яард/ байдаг. Марафоны тулаанаас ялалтын мэдээ хүргэхээр Афин ортол гүйсэн Грекийн цэрэг Феидиппидесийн гүйсэн замын уртаар тогтоосон нь энэ. Энэ зайг одоогийн байдлаар дэлхийн рекордоор Кенийн тамирчин 2 цаг 3 минут 38 секундэд туулсан байдаг юм байна. Ийм зайг ийм хугацаанд байтугай бахардаж үхчилгүй гүйсээр туулна гэдэг хэр баргийн хүний хийж чадах зүйл бишээ.
Би хар багаасаа ямар нэг спортоор хичээллэх юмсан гэж их мөрөөддөг байлаа. Газрын теннист явсан чинь ракетаа даахгүй хасагдаад, ширээний теннист орсон чинь бөмбөгөө харахгүй, сагс тоглосон чинь холоос цагиргандаа хүргэж шидэж чадахгүй, хөлбөмбөг тоглож үзсэн чинь хөлөө хуга өшиглүүлэх шахаад гэх мэтчилэн надад яг тохирчих спорт олдолгүй өдий хүрчээ. Тэгтэл энд ирснээс хойш гүйлт миний сонирхлыг маш их татаж эхэллээ. Энд хүмүүс байнга гүйгээстэй. Гэр бүлээрээ том жижиг хүүхдүүдээ дагуулчихсан эсвэл өвөө эмээ хоёр гүйцгээж ч байх шиг, гээд бараг бүх хүн нь ямар нэг хэмжээгээр гүйдэг байхаа. Өглөө 7 цагт гадуур явбал энд тэндгүй гүйсэн хүмүүс, орой ч гэсэн зам дагаад гүйсэн хүмүүс зөндөө. Тэгээд эндэхийн хүмүүсийн гүйж байгааг хараад ер нь гүйе гэж шийдээд байгаа, бүр цаашлаад ямар нэг марафонд орж үзэх юмсан гэж бүр мөрөөдөөд байгаа юмаа. Өнгөрсөн жил Токио марафонд орох гэсэн чинь бүртгэл нь аль дээр дуусчихсан байна лээ. Тэгээд ч тэр чинь мань мэтийн дурын гар ордог эд биш байна лээ. Хамгийн гол нь бэлтгэл чухал. Бэлтгэлгүй бол замдаа бахархаад зүрхний шигдээсээр чадхийх магадлал маш өндөр.
Би чинь насаараа суугаа ажил хийсэн булчингийн хөгжил мөгжил гэж 0 хүн шүү дээ. Энд ирснээсээ хойш л гүйдэг болж байна. Оройн хоолоо идсэнээс хойш 2 цагийн дараа 8 цагт гараад 1 цаг хиртэй гүйнэ. Манай гэрийн хажууд хөлбөмбөгийн талбай шиг хэмжээний саад байдаг юм. Түүнийг эхлээд 10 тойроход бие халаад сайхан болоод ёстой юу л бол юу хийчихмээр "Галзуу барын аманд гараа хиймээр" болоод ирдэг юм. Тэгээд цааш нь дахиад 10 тойроход аргагүй хөлийн шагайгаар өвдөөд больдог юмаа. Гэхдээ сүүлийн 2 сар огт гүйгээгүй, өөрөөр хэлбэл бэлтгэлээ хаясан тасалсан.
Тэгсэн чинь өчигдөр нөхөр гарч алхана, чи гүй гээд намайг гарнаас чирээд. Би үгүй гээд дивандаа шигдчихээд орилоод. Нөхөр аргаа бараад араас гараад ирээрэй гэж гуйгаад 2 хүүхдээ хувцаслаад гараад явчихлаа. Би тв үзээд диван дээрээ хэвтээд л байлаа. Тэгэж тэгэж байснаа шийдээд бослоо. Босоод хувцаслалаа. Хувцаслаад утсаа чихэвчтэйгээ авлаа. Чихэвчээ зүүсэн чинь яг миний дуртай дуу явж байнаа. Саад руу гарсан чинь өөдөөс 2 хүүхэд маань гүйж ирээд нөхөр инээчихсэн хараад зогсож байна. Тэгсэн чинь надад кинонд тоглож байгаа юм шиг сонин мэдрэмж төрөөд. Нэг тиймэрхүү кино байдаг биз дээ. Спортоо ч юмуу ажлаа ч юмуу хаяад архи тамхинд ороод биеэ зөнд нь хаячихсан байж байгаад ямар нэг юмнаас болоод эргээд ажилдаа эсвэл спортдоо эргэж ирээд л багийнхан нь баяр хөөр болж угтаж аваад л, ирэхгүй дээ гэж бодож байсан чинь эцсийн мөчид ирээд багийнхнаа авардаг ч юмуу нэг тиймэрхүү кино хаа сайгүй байдаг биз дээ. Яг тийм мэдрэмж төрөөд. Одоо бэлтгэлээ таслалгүй хийж эндээс явахаасаа өмнө ямар нэг марафонд орж замаа дуусгаж үзэх том зорилт өөртөө тавилаа.
За тэгээд гадаад хэл сурах биеийн тамираар хичээллэх хоёрт хамгийн чухал нь өдөр бүр өөрөө өөрийгөө ялж байнгын тасралтгүй дасгал хийх юм шүү дээ.

Нутаг буцах уу, газар үзэх үү?

Ингэлээ л дээ. Манай өнөө Лаос охин маргааш нутаг руугаа түр явчихаад ирнэ гэнээ. Яасан бэ ээж аав чинь зүгээр үү, одоохон төгсөхийн хооронд яах гэж байгаан гэсэн чинь "Ээж бүр өдөр бүр ир гээд утасдаад амраахгүй байна. Өнгөрсөн зуны амралтаар очоогүй, өвлийн амралтаар бас очоогүй. Одоо хамаатны хүүхдийн хурим болох гэж байгаа юм, түүгээр намайг заавал ир гээд байна. Цаашид тэвчихгүй гэнээ" гэж байна. Өнгөрсөн зун Японы хойд мужуудаар аялаад сая өвөл миний ятгалгаар Солонгос явчихаад ирсэн юм. Би бүр гайхлаа. "Хайран мөнгө байгаа даа. Тэр мөнгөөрөө Окинава эсвэл Хоккайдо ч юмуу эсвэл бүр Тайван яваачээ. Юун төгсөхийн хооронд нутаг руугаа явчихаад ирэх вэ" гэсэн чинь "Ээж харин ирсэнгүй гээд уурлаад байнаа, явахаас өөр арга алга. Уг нь өөр тийшээ аялмаар л байна" гэх юм. Ганц Лаос охин ч биш, Ветнам, Энэтхэг, Филиппин, Камбож зарим нэг хятад охидууд ээж аавдаа очно гэртээ харьчаад ирье гээд аль нэг амралтаар дандаа явчихдаг юм.  Яаж сайн мэдээд байна гэхээр чемоданаа чирч явж байгаад дандаа надтай тааралддаг байсан юм. Зарим нь яахав удаан хугацаанд энд байх, байгаа, байсан оюутнууд л байх. Гэхдээ ихэнх нь миний мэдэхээр надтай цуг ирсэн 2-хон жилийн мастерууд ш дээ.
Тэгтэл өнөөдөр Кристинатай /Greece/ тааралдлаа. Бас л 2 жилийн мастер. "Ойрд харагдсангүй хаачив аа чи?" гэтэл "Өө Хятадыг хөндлөн гулд дуусгачихаад ирлээ" гэнээ. Грек рүү гэр лүүгээ ер нь харьсан уу аль нэг амралтаар гэсэн чинь "Төгсөөд очоод насаараа амьдрахаас хойш тийшээ явж яах юм. Энд байгаа дээрээ ойр хавийн газраар аялж юм үзэж байсан нь дээр биз дээ" гэж байна. Ер нь европ цагаан арьст оюутнууд нутаг руугаа буцчихаад ирье гэж байхыг нь би ер сонсоогүй юм байнаа. Тэрний оронд тэд нар дандаа ийшээ ч явж тийм ч юм үзье л гээд байдаг юм. Ээж аав нь өдөр бүр байтугай ер нь утасддаг ч юмуу үгүй ч юмуу.
Азиуд ер нь их гэр бүлсэг, санамтгай, зууралдамтгай, өөрөөр хэлбэл хэт нялуун улс юмуу. Лаос охин энэ жил 26-тай, ээж нь яагаад 26тай хүүхнийг 2хон жил гадаадад сурчихаад ирэх хооронд санаад байна гээд төгсөхийн хооронд ирүүлэх гээд байгааг ойлгохгүй юмаа. Өөрөө тайлбарлахдаа үргэлж хамт байсан, хэзээ ч ингэж удаан салж үзээгүй юм гээд байгаа юм. Өдөр болгон skype messenger-ээр бараа туруугаа хараад ярьж байна, амьд мэнд байгааг нь харж байна болоо юм бишүү. Тэр дорхноо ийш тийшээ явж найзуудтайгаа газар орон үзэж байсан нь л дээр санагдах юм одоохон төгсөөд явахын хооронд. 

Японы бага сургуулиуд багшаа сольдог юм байна

Нэг юм олж мэдлээ. Японы бага сургуулиуд хүүхдүүдээ жил бүр шинэ ангид хольж хуваарилдаг гэж хэлж байсан даа. Хүүхэд жил бүр анги дэвшихдээ шинэ анги хамт олон шинэ багштай болдог. Ингэснээрээ хүүхэд үе тэнгийнхээ бүх хүүхэдтэй нэг ангид хамт сурч үзэж тэр хэмжээгээрээ олон найз нөхөдтэй болж тэр хэмжээгээрээ бүх багшаар хичээл заалгаж үзэж багш нар ч бүх хүүхэдтэй харьцаж үзэх боломж нээгдэж байгаа юм. Манай охин 2-р ангид ирээд тэр ангиа төгсөөд 3-т орсон чинь дахиад цоо шинэ хүүхдүүд шинэ багштай болсон, хуучин ангиас нь ганцхан хүүхэд л байсан гэж байгаа юм. Одоо 4 сараас 4-р ангид орно, дахиад бүх хүүхдийг холиод шинээр бүх ангиудад хуваарилна, дахиад шинэ хамт олон, шинэ багштай болно. Энэ жил бас л баахан шинэ найзтай болох байх.
Тэгсэн чинь дээрээс нь нэмээд бага ангийн багш нар жил бүр ойр хавийн бусад сургуулиуддаа солигдож ажиллацгаадаг гэж байна шүү нэг жилийн хугацаатай. Ингэснээр багш нар хоорондоо туршлага солилцох мөн хамгийн гол нь нэг сайн багш байлаа гэхэд тэр хотын бараг ихэнх хүүхэд тэр багшаар хичээл заалгаж үзэх боломжтой болж байна шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл бүх хүнд тэгш боломж адил эрх өгч, сургалтын стандартыг нэг түвшинд барьж байна гэсэн үг. Манайд чинь тэр сургуулийн тийм багш сайн гэнэ, тэдний ангид хүүхдээ оруулчих юмсан гэсэн яриа байдаг гэтэл энд тийм ойлголт огт байдаггүй юм байна. Харин ахлах сургууль нь бол тэс өөр. Ёстой жинхэнэ тэр сургууль сайн гэнэ тийшээ яаж орох вэ гэдэг өрсөлдөөн явагддаг гэсэн.
Бас түүнээс гадна манай охины байгаль шинжлэлийн хичээл дээр ёстой хөөрхөн хөөрхөн туршилтууд хийдэг байхгүй юу. Нөгөө миний арван жилдээ зөвхөн номноос л үзэж байсан гэрлийн ойлт, цахилгаан дамжуулалт, соронзон орны шинж чанарыг чинь энд хүүхэд бүрт цаанаасаа үнэгүй том том багц хэрэгслүүд тараагаад өгчихдөг, хүүхдүүд өөрсдөө түүгээрээ хичээл дээрээ туршилтаа хийдэг юм. Жишээ нь, гэрлийн ойлт хугаралт, гэрэл сүүдрийн тухай хичээл үзэж эхэллээ гэхэд хүүхэд бүрт дотроо нэг нэг гар чийдэн, толь эд нартай нэг том ууттай багц /set/, дараа нь цахилгааны тухай хичээл үзэхээр эвлүүлдэг байшин, батарей, жижигхэн чийдэнгүүд гэх юмтай хайрцагтай багц, соронзон орны тухай үзлээ гэхэд дотроо янз бүрийн өнгө хэлбэр хэмжээтэй 6 ширхэг соронзон гэх мэт. Гэтэл би чинь арван жилд байхдаа хими физик түмэн бодисыг чинь номноосоо л үздэг байлаа шд, юун тэгэж туршилт муршилт хийх. Ганц удаа химийн анги руу орж спиртэн дэн харсан ч юмуу үгүй ч юмуу санахгүй байна. Багш л хааяа байгаа материал бололцоогоо ашиглаж ганц хоёр энгийн туршилт өөрийнхөө ширээн дээр хийж үзүүлж байсан санагдана. Тэгсэн чинь сая энэ мэдээг олж уншаад ямар их баярлаваа. Манай охины энд үздэг хэрэглэдэг тэр гоё туршилтын хэрэгслүүдийг монголын жирийн сургуулийн хүүхдүүд бас хэрэглэх боломжтой болж байгаа юм байна.

За байз юу гэмээр ч юм дээ

За би нь их буруу хэрэг хийжээ тийм ээ. Хөөрхий муу эмээгээ муу хэлээд л. Гэнэт ороод ирсэн чинь хэрүүлийн алим шидчихээд яваад өгсөн юм байна шүү дээ би чинь. Тэгээд бодоод байсан чинь яагаад эмээ маань бэрийг уйлуулсан учрыг тайлбарлалгүй шууд үр дүнг биччихжээ. Өөрөөр хэлбэл уртаас урт тоон илэрхийлэл байлаа гэхэд яаж бодсон ямар аргаар бодсоноо бичилгүй тэнцүүгийн тэмдгийн ард шууд хариуг нь тавьчихсан байна. Тэгэхээр чинь хүн болгон яагаад ийм хариу гарч байгаа юм, яаж бодохоороо гэж асуух нь ойлгомжтой. За тайлбарлах гэж оролдъё доо. Нэгэнт өөрөө эхлээд тийм юм биччихсэн юм чинь.
За эхлээд хэлэхэд би хадам эмээгээ үзэн яддаггүй ээ. Огтхон ч үзэн ядаад байх сэтгэл алга надад. Зүгээр л тийм хэцүү ааштай хүн байдаг шүү гэж л хэлсэн юм. Миний амьдралын хамгийн стресстэй жилүүд бол тэр хадмынд амьдарсан 2 жил л байлаа. Уг нь манайх тусдаа амьдардаг байсан юм. Гэтэл нөхрийн дүү гадагшаа явах болоод эмээ ганцаараа болчихоод эмээг харах гэж л нүүж очсон юм. Тэр үед охин 2 настай, хүү нэг ойтой л байлаа. Бас манай хүн нэг кафе ажиллуулдаг, шөнө 1-2 гэж ирээд өглөө жаахан унтаж байгаад 10 гээд явчихдаг өдөржингөө ажилтай байдаг байлаа. Би бас ажилтай. Өглөөд 2 хүүхдээ тэвэрч гараад цэцэрлэгт нь оруулж өгчихөөд цаашаа ажилдаа явна, оройд бас тэврээд л ирнэ. Жирийн л нэг монгол залуу гэр бүлийн жирийн л нэг амьдрал байлаа.
Тэгээд хадам эмээгийнд нүүж ирлээ. Эмээ "Миний хүүхдүүд манайд ирж эмээтэйгээ бай. Эмээ нь ганцаараа хэцүү байна" гээд өдөр бүр утасдаж дуудсаар байгаад ирүүлсэн юм. Ирсэн эхний 2-3 долоо хоног бол сайхан л байлаа. Тэгтэл удалгүй эмээгийн ааш эвдрээд эхэллээ. 
Миний араас яг дагаад хийсэн юм болгоныг голоод хажуугаар өнгөрөхдөө амандаа нэг юм үглээд эхэллээ. Угаасан юмнууд өлгөхөөр зөвхөн миний хувцсыг түүж аваад ор луу шидчихнэ. Яаж байгаа юм гэхээр өө хатчихсан юм байх л гэж бодсон шд гэх. Хоол хийгээд өгөхөөр хн гээд ширээ рүү шиднэ. Тэгээд орой нөхрийг ирэхээр хүзүү ам хөшөөд би уг нь нэг сайхан шөл идье гэж бодсон болохгүй нь ээ за яахав өөрөө л хийж идэхээс гэж хэлнэ. Гэхдээ тэр сайхан шөлтэй устай хоолыг нь хийгээд өгөхөөр хуушуур хийгээгүй юмуу гэнэ. Тв үзэх гэхээр байнга ирээд дээр нь гараа тавьж үзээд халж байна уу үгүй юу, энэ их халаад байнаа, одоо үзэж болохгүй салгая гээд эхэлнэ. Эсвэл гал тогооноос юм аваад ирэхээр унтраачихсан байна. Өөрөө 8 гээд хэвтдэг юм. Хэвтэнгүүтээ гэрлээ унтраачихна, бид нар гэрэл асааж болохгүй. Нүдэнд ёлтойгоод байна наад гэрлээ унтраагаад өгөөч гээд орилоод эхэлнэ.
Гар утас цэнэглүүлэхгүй, уртасгагч залгууруудыг бүгдийг нь салгаад салгаад хаячихна. Компьютер дээр юм хийж байтал чинь ирээд л залгуурыг нь салгаад хаячихна. Угаалгын машин эхэндээ ажиллуулахгүй гэж байснаа сүүлдээ нөхөр хэлж байж ажиллуулсан чинь хажуугаар нь өнгөрөх тоолондоо залгуурыг нь өшиглөж салгах гэж оролдоно. Уг нь нөхөр бид хоёр бүх байр ток усны мөнгийг бид нар төлнө гэж бараг сая живаа удаа хэлсэн, тэгээд хангалттай мөнгө өгдөг байсан юм. Өөрийнхөө тэтгэврийн мөнгөө хадгал, өөрийнхөө дуртай авъя гэж бодсон юмаа авч бай, өөртөө зориул гэх мэтээр зөндөө ятгаад нэмэргүй, дүүгийнх нь хүүхэд гээд нэг архичин хар юмыг мөнгө нэхээд ирэнгүүт нь өгчихнө.
Би ажил хийгээд 2 жаахан хүүхэдтэй их ядардаг байлаа. Уг нь хуучин гэртээ байхдаа амралтын өдрөөр өглөө 10 хүртэл жаал унтдаг байсан юм. Одоо ямар айлд ирчихээд үд хүртэл унтаад байлтай нь биш гэхдээ яахав 7д биш 9д босдог байлаа. Нөхөртэйгээ цуг жаахан хэвтдэг байлаа. Гэтэл эмээ орж ирээд "Үд боллоо босооч чи. Энэ шал шавар сойздож угаа" гэж орилсноо "Өө миний хүү сэрчихэв үү, унт унт иш ядарч байгаа зайлуул" гэнэ. Юм хум цэвэрлэхээр "Манай гэр цэвэрхээн, чамд тэгтлээ цэвэрлэх юм байхгүй" гэснээ утсаар хамаатны өнөө архичин хар юм луу залгаснаа "Аан эмээ нь байнаа, гал тогооны чийдэн дээрх тоосоо арчиж чаддаггүй ээ, миний хүү эмээдээ ирээд арчаад өгөөч" гэж улайм цайм миний дэргэд ярина. Манай гэрийн бүх юмыг ад үзээд л, хажуугаар нь өнгөрөх тоолондоо энэ яасан том юм энэ хэнд хэрэгтэй юм гэдэг байлаа. Аргаа бараад хүүхдүүдийнхээ дугуй машин эд нар зарим овортой юмаа ээжийнх рүүгээ зөөлгөв. Тэгсэн ч хэвээрээ "Яасан ч их новштой юм" гэж байнга үглээстэй. Нэг удаа том өрөөнд хураачихсан байсан манай юмнуудыг бид хоёрыг ажилдаа явчихсан ардуур хажуу айлын хүнээр коридор луу зөөлгөчихсөн байлаа. Нөхөр үхтлээ уурлаж билээ. "Үр хүүхдээ ад үзэх байсан юм бол яах гэж хамт амьдаръя гэж дуудсан юм" гээд. Ёолк боллоо. Манайх ёолкоо 12 сарын 20нд бариад он гараад 1 сарын 3нд буулгадаг уламжлалтай байлаа. Гэтэл 20нд ёолк засчихаад "Эмээ хар даа, гоё байна уу" гэсэн чинь "За за гоё гоё байна.Маргааш буулгаарай, гэрэл хаагаад гэр орон харанхуйлаад байна" гэдэг байгаа. Гэр орон дөнгөж цэвэрлэнгүүт тамхины үнсээ энд тэндгүй хаяад эхэлнэ. Битгий өрөө болгонд тамхи татаа, гал тогоондоо хаалгаа хааж байгаад тат, хүүхдэд утаа нь муу гээд хэлчихсэн чинь чамаар загнуулахгүй шүү цагдаа дуудаад өгчихнө шүү гэнэ. 00 ванн дөнгөж угаагаад цэвэрлэнгүүт бие засах гэж орсноо нусаа нийгээд суултуур дээгүүр хаячихдаг байлаа. Бие засч чадахаа байтлаа хөгшин байгаагүй юм шдээ тэр үед. Миний гэсэн юм болгоныг илүү үзээд байдаг байлаа. Өлгүүрт байгаа бүх адилхан хувцаснаас ганц миний хувцсыг "Яасан том юм, яасан муухай сэгсгэр юм өмсдөг юм" гэнэ. Гутлын тавиураас зөвхөн миний гутлыг гаргаад хажууд нь тавьчихна. Манай нөхрийн, хүүхдүүдийн, тэгээд өөрийнхөө гутлыг өрөөд тавьчихна. Хоол идчихээд аяга тавгаа хураахаар эмээ нь эмээ нь гэснээ угаалтуур дотор байгаа аягануудаас зөвхөн өөрийн тэгээд манай нөхрийн аяга хоёрыг л түүж аваад угаачихдаг. Нэг удаа гал тогооны шүүгээнээс миний тортны хэвийг гаргаад ирчихсэн энэ юу юм ямар хэрэгтэй юм гээд зогсож байна, тортны хэв байгаамаа, би торт хийхдээ хэрэглэдэг юм гэсэн чинь аан цс гээд буцаагаад тар хийтэл шидчихсэн юм. Тэгээд нэг их удалгүй би тэр тортны хэвээ хайгаад хайгаад олоогүй. Уг нь овоо л үнээр авсан сайн хэв байсан юм.
Тэр нэг хамаатны хүн нь гээд архичин хар юм нь эмээгээс байнга архины мөнгө аваад сурчихсан, манай нөхрөөс нууцаар аваад байдаг байлаа. Эмээгийн тэтгэвэр буух үеийг андахгүй, утасдаад эхэлнэ. Тэгээд ажилдаа явчихсан ардуур эмээгээс ирээд мөнгө аваад байдаг байлаа. Би тэсэлгүй хэлчихлээ. "Та тэтгэврээ битгий тэр хүнд өгөөд байгаачээ, таныг элэг барьж мөнгө аваад сурчихаж. Та өөртөө юм ав л даа" гэсэн чинь "Хэндээ юугаа өгөхөө чамаар заалгахгүй. Чамайг бодвол миний мах цусны тасархай" гэнэ. Айлын хүн ороод ирэхээр намайг нөгөө өрөөнд байхад улайм цайм худлаа муу хэлнэ "Би их зовж байна" гэж ярина. Гэтэл би эмээг яаж зовоосноо ерөөсөө бодоод олдоггүй байлаа. 2 жаахан хүүхдээ маллаад, ажлаа хийгээд, эмээг харж хандаад, ганцаараа гэр орны ажлаа бүгдийг зохицуулаад явж байхад яагаад намайг ойлгодоггүй юм болоо гэж их гомддог байлаа.  Ямар нэг юм болонгуут намайг шууд "зайл чи манайхаас" гэдэг байлаа. Би хөгшин хүнтэй юу ярихав дээ, зөнөж байгаа байх гэж бодоод юм хэлдэггүй байлаа. Хамгийн гол нь энэ бүхэн эмээ бид хоёр хоёулхнаа байх үед л болно, манай нөхрийг байх үед хайлсан тугалга шиг ааштай болчихно. Зөнөчихсөн юмуу гэхээр үгүй, ухаан санаа нь эв эрүүл сав саруул, хэнтэй яаж харьцахаа сайн мэднэ. Нэг удаа надаас танай ээжийн утасны дугаар хэд юм гэсээр байгаад бичиж авлаа. Би ч юм бодсонгүй, хааяа ярьж сонин сайхан мэдэлцэх гэж байгаан байх гэж бодоод өнгөрлөө. Гэтэл нэг удаа ажил дээр сууж байтал ээж залгалаа. "Эмээтэйгээ муудалцаа юу? Танай хадам хөгшин чинь сая залгаад танай охинтой амьдарч чадахгүй, ирж охиноо авч яв гэлээ" гэдэг юм. Би бүр мэл гайхлаа. Хүүе энэ эмээ яг солиорчихож л гэж бодлоо. Тэгээд нөхөр лүү хэллээ, нөхөр итгэсэнгүй ээж рүү залгаж асуулаа, тэгээд эмээ рүү залгасан чинь "Би ерөөсөө тийм юм яриагүй" гээд тас гүрийчихлээ. Ээжид хэлсэн чинь "За яахав дээ хөгшин хүн. Орхи орхи" гээд тэр явдлыг өнгөрүүлсэн юм даг.
Ингэсээр би чинь хүн л юм хойно ядраад стрессдээд эхэллээ. Нүүр аман дээгүүр юм гараад хатигандаа баригдаад дотроо бухимдаад их ууртай уцаартай боллоо. Өөрийнхөө ээжид хэлэхээр ээж хавьтуулахгүй шүү дээ. "Чи ганц хөгшин хүний аяыг олохгүй. Хэд насалдаг юм наад хөгшин чинь. Та нараар асруулах гэж л дуудаа биз дээ. Битгий хадмаа муулаад бай. Хадмаа муулсан хүн муухай байдаг юм" гээд сонсохгүй. Найз нөхдөдөө хэлэхээр тэр бүр хүн ойлгохгүй. Миний ганц сэтгэл тайван байдаг үе ажил дээрээ л байлаа даа тэр үед. Сүүлдээ бухимдлаа нөхөртөө гаргадаг боллоо. Бид хоёрын муудалцах давтамж ихсээд байлаа. Эмээгийнд ирснээс хойш анх удаа бид хоёр чанга дуугаар хэрэлдлээ. Тэгсэн чинь эмээ гүйж орж ирээд "Миний хүү рүү хашгирдаг хэн бэ чи, зайл чи манайхаас" гэж авдаг байгаа. Нөхөр боож үхэхээ шахлаа. "Миний эхнэрийг та яахаараа хөөдөг юм. Танд бид хоёрын хэрэг ямар ч хамаагүй, дахиад дундуур ороод үзээрэй" гэж эмээд хатуухан хэлснээс хойш харин дахиж хэзээ ч бид хоёрын хэрэгт оролцохоо байсан.
Өөр зөндөө зөндөө боож үхмээр юм болдог байж билээ. Хагас бүтэн сайн болно гэхээр би бүр яс хавталздаг болчихсон байлаа. Өдөржин эмээтэй байна гэж бодохоос хэцүү байдаг байсан.  Нэг удаа намайг бүр өшиглөсөн гээд бод доо. 70 хэдтэй хөгшин шүү дээ. Юунаас боллоо доо. Би шал угааж байсан чинь гаднаас орж ирсэн гуталтайгаа шууд нөгөө өрөө рүү угаасан шалан дээгүүр явахаар нь "Эмээ би шал угааж байна шдээ, та хэзээ гадуур гуталтайгаа гэртээ явдаг болчихсон юм бэ" гэчихсэн чинь "Би гэртээ юутайгаа яаж явах нь чамд еөр падлий байхгүй. Чи муу угаахгүй яадаг юм. Муу г... чинь, юу гээд байгаан чи" гэснээ хажуугаар өнгөрөхдөө дөрвөн хөллөөд шал угааж байсан намайг өшиглөөд авдаг байгаа. Харин яг тэр үед нэг юм авах гээд манай хүн ажлаасаа түр ороод ирчихсэн байсан юм. Эмээ нөхрийг байгааг мэдэлгүй надад томрохгүй юу. Нөхөр гал тогооноос үсэрч гарч ирээд эмээг аймаар загналаа. "Та яахаараа дандаа хүргэн бэрээ ингэж зовоож байдаг юм. Аавыг бас ингэдэг байсныг чинь мэдэхгүй гэж бодоо юу. Миний эхнэр яасан юм. 2 нялх хүүхэдтэй дээрээс нь ажил хийгээд дээрээс нь таны ая эвийг олох гээд ядарч байна. Та яасан үр хүүхдээ боддоггүй муухай хүн бэ. Яаж байгаан та сая. Яасан нас намбагүй муухай юм бэ" гээд баахан загналаа. Эмээ бантсандаа биеэ өмөөрөөд нөхөртэй баахан хэрэлдэж байгаад гараад явчихлаа. Эмээг гарсны дараа бид 2 түс хийтэл инээд алдчихаж билээ. Манай хүн түүнээс хойш бас нервтдэг болчлоо. Гэрт байх үедээ эмээг байнга "Та манай хүнийг зовоож байна уу" гээд асуух загнахын хооронд байдаг боллоо. Энэ нь надад бүүр ч хэцүү байлаа. Надаас болж эмээ хүү хоёр эв түнжин муудаад байгаа юм шиг.
Уг нь эмээ насаараа нэг яаманд бичиг хэргийн ажилтан хийж байсан их айхтар хүн байдаг юм. Харин яагаад хүргэн бэрдээ ийм ааш гаргаад байдаг юм бүү мэд. Бодвол өөрийн гэр бүлийн хүн гэж хүлээн зөвшөөрч чаддаггүй юм шиг байгаан. Тэгээд 2 жил болоод тэсэхээ байгаад манай хүн тусдаа гарахаар шийдэж билээ. Гэхдээ эмээгийнхтэй ойр нүүсэн юм. Өдөр болгон би хоолноосоо халуун саванд аваад эмээд оруулж өгнө, амралтын өдрөөр ирж гэрт нь их цэвэрлэгээ хийж өгнө, дэлгүүрээс дуртай амттай юмыг нь аваачиж өгнө, биеийнх нь бүх л болохгүй юмыг нь үзэж харж өгнө, хумсыг нь авч өгнө. Яг л хамт байхдаа яаж асардаг байсан тэрэн шигээ л. Ганцаараа байх болсон чинь их сайхан зантай болчихсон. Эмээгийн өөр ямар ч хамаатан садан байхгүй, байгаа тэр ганц архичин нь юун эмээг асрах манатай. Тэгээд энд байгаа асрах ёстой ганц хүн нь манай хүн, гэхдээ л эрэгтэй хүн хойно жижиг сажиг юм анзаарахгүй ээ. Их л болж мөнгө л өгнө биз. Дулаахан хувцастай байгаа юу, нуруугаар нь жиндэж байна уу, ямар хоол идмээр байна, усанд орж чадаж байна уу, өтгөн нь хатаж байна уу гэх мэт нарийн ширийн зүйлийг чинь эрэгтэй хүн мэдэхгүй шүү дээ.  Ер нь эрэгтэй хүүхэд чинь тэгэж эцэг эхээ асарна гэж байдаггүй юм билээ. Нэг эхнэр аваад л тусдаа гараад ажлын мөр хөөгөөд алга болно. Эцэг эхийг насны эцэст хэн асардаг вэ гэвэл охин нь эсвэл бэр нь л асардаг юм шиг байгаан амьдралаас харж байхад.
Бид нүүснээс хойш  эмээ бид хоёрын харьцаа эрс сайжирч билээ. Анх нүүсний эхний өдөр би шинэ гэртээ өөрийн дураар ханатлаа унтсан юм даг. Яваандаа би тэр үеийг мартаж, стрессгүй сайхан болж манай гэр бүл эргээд тайван сайхан болсон. Эмээ надад аймаар хайртай боллоо. Би ч эмээгээ л гэдэг байлаа. Бид хоёр төрсөн ээж охин шиг болсон доо. Тэгээд би эмээгийн тэр аашийг таг мартсан байлаа, эмээг дахиж хэзээ ч тийм ааш  гаргахгүй гэж боддог байлаа.

Тэгтэл нөхрийн дүү эхнэрээ дагуулаад өнгөрсөн жил эмээгээ асрахаар ирсэн юм. "Би ганцаараа байж чадахгүй, хэн нэгэн нь намайг асрах хэрэгтэй байна" гэж үглэсээр биднийг очтол нөхрийн дүү эхнэртэйгээ очих үүрэг хүлээсэн нь тэр. Гэтэл надад тохиолдсон явдал яг тэр чигээрээ манай бэрд тохиолдож эхэлсэн гэнэ. Бид дээр үед нөхрийн дүү эхнэртэй нь уулзаж байхдаа санамсаргүй эмээгийн тухай яриад, "Эмээ ч хэцүү хүн шүү дээ" гэсэн чинь манай бэр намайг тоглоод байна эмээгээ цаашлуулж байна гэж бодсон гэнээ. Харин би бэрийг очсон сургаар эмээ зүгээр байдаг байгаа даа, хэрвээ өнөө зангаа гаргаад эхэлбэл бэр маань хэр удаан тэсэх бол доо, бас л сэтгэл санаа нь хямраад хэцүүднэ дээ гэж бодож байсан юм. Тэгтэл эртээд бэрийн ярьснаар бол энэ удаа эмээ бүр их хатуурхаж байгаа бололтой. Бүр 6 цагт гэрлээ унтраачихдаг болсон гэнэ, тв бол бүр ор тас үзүүлдэггүй гэнэ өөрөө үзчихээд шууд унтраачихдаг гэнэ, орой 6-с хойш дүү бэр хоёр шивэгнэж ярьдаг л гэнэ, эмээ хажуу хавийн бүх айл амьтанд бэрийг муулдаг л гэнэ, хийж өгсөн хоолыг нь голоод иддэггүй, тэгснээ шөнө өлсөөд босч ирж голсон хоолоо халаалгаж иддэг л гэнэ, одоо бүр бэрийг элдвээр хэлдэг болсон гэнэ, өнөө архичин хамаатандаа шөнийн 3 цагт босч хоол хийж өгсөнгүй унтаж хэвтлээ гэж загнасан л гэнэ. Надад хэлж байгаа нь л энэ байх, өөр зөндөө юм байгаа байхаа. Уг нь манай бэр чинь намайг бодвол гав шав хийсэн их ажилсаг хүн байхгүй юу. Надаас л дээр тэр гэр орныг цэвэрлэж надаас дээр л хоол унд хийж өгч байгаа. "Би эмээг ийм гэж ёстой бодоогүй. Би хөгшин эмээ минь гээд байдгаараа хайрлаад асарч тойлоод байхад чинь надтай яг гудамжны тэнүүлч гөлөг гэрт нь ороод ирчихсэн юм шиг харьцаад байна" гээд гомдоод байна лээ. Аргагүй ээ аргагүй, үнэн л юм чинь. Тэгээд хэр удаж байж эмээгийн зан ааш зүгээр болж "Иш миний муу охин" гэдэг болох юм байгаан мэдэхгүй л байна. Чадахаар нь утасдаж эмээг жаахан загналаа. "Таныг одоо асрах хүн наад бэр чинь. Та тэгээд хүнд ингэж хандаад байхаар хэн таныг гэх юм бэ" л гэлээ. Хэцүү хүн шүү дээ манай хадам эмээ чинь.